Jak wiemy pandemia niesie ze sobą ogrom negatywnych skutków. Jedną z przewidywanych konsekwencji obecnej sytuacji jest zwiększenie problemu narkotykowego w społeczeństwie. Czy dekryminalizacja jest jedynym sposobem na walkę z tym problemem?

Polityka narkotykowa a pandemia

Niedawno parlamentarny zespołu ds. legalizacji marihuany zaprezentował trzy projekty dotyczące marihuany medycznej, konopii włóknistych i marihuany rekreacyjnej. Chociaż zespół zapowiedział, że z promocją projektów poczekają do końca pandemii, pojawiły się głosy, że jest to temat zastępczy właśnie ze względu na Covid.

Jednak podczas swojej 64. sesji, ONZ-owskie Biuro ds. Narkotyków i Przestępczości wykazało, że wiele z dotychczas obowiązujących reżimów prawych, nie jest w stanie uporać się z negatywnymi skutkami pandemii. Te obejmują nowe sposoby produkcji, handlu i zażywania substancji psychoaktywnych. Co więcej, Biuro przewiduje, że pandemia doprowadzi do społeczeństwa bardziej zależnego od narkotyków. Jako rezultat wzywa państwa do zmiany dotychczasowej polityki narkotykowej, w szczególności zaś do zmiany w postrzeganiu narkotyków nie jako problemu prawnego, ale zdrowotnego.

Chociaż Biuro nie wezwało jednoznacznie do dekryminalizacji narkotyków, to oficjalnie poparło Konsensus Rzymski. Porozumienie to wzywa do skupienia polityki narkotykowej na aspektach zdrowotnych, redukcji szkód, dostępności leczenia i rehabilitacji, zamiast skazywaniu i karaniu za przestępstwa związane z narkotykami. Wszystkie 31 Narodów Zjednoczonych zgodziło się na przeorientowanie programów politycznych z karania i represji na skuteczne wsparcie zdrowotne i społeczne. Proponowana polityka jest ściśle zgodna z polityką dekryminalizacji.

Czym jest dekryminalizacja narkotyków?

Chociaż nie ma ustalonej definicji dekryminalizacji, odnosi się ona do zmniejszenia lub nawet całkowitego wyeliminowania sankcji karnych za używanie i posiadanie narkotyków. Może to pociągać za sobą zamianę ich na odpowiedzialność cywilną, karę grzywny lub prace społeczne. Zazwyczaj dekryminalizacja nie dotyczy sprzedaży czy produkcji nielegalnych substancji.

Dekryminalizacja jest coraz częściej praktykowaną zmianą polityki narkotykowej. Jednakże, podczas gdy wiele państw wprowadziło dekryminalizację marihuany, dekryminalizacja szerszego zakresu substancji psychoaktywnych jest obecnie skutecznie stosowana jedynie w Portugalii. Niektóre państwa, takie jak Holandia, wprowadziły praktykę nieegzekwowania prawa, w ramach której dana osoba nie będzie karana za posiadanie, jeśli ilość substancji, z którą została zatrzymana  jest poniżej ustalonego progu.

Jak działa dekryminalizacja?

Portugalski model otrzymał sporo pochwał na całym świecie za rozróżnienie uzależnionych i nieuzależnionych użytkowników narkotyków. System opiera się na działaniu lokalnych komisji, które znajdują się w każdym regionie Portugalii. Komisje składają się zazwyczaj ze specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego, prawa i pracy socjalnej. Ich głównym zadaniem jest ocena osoby, przy której znaleziono substancje psychoaktywne w dozwolonym limicie.* Wszystko powyżej tego limitu kwalifikuje się do odpowiedzialności karnej.

Ocena odbywa się poprzez wywiad, który ma na celu ustalenie relacji z narkotykami, a dokładniej, czy istnieje nadużycie substancji lub uzależnienie. Cały proces przebiega niezwykle szybko: dana osoba musi stawić się przed komisją w ciągu trzech dni od momentu zatrzymania. Zatrzymany zostaje zakwalifikowany do jednej z trzech kategorii: (1) uzależniony od narkotyków - skutkuje skierowaniem na leczenie (2) w grupie ryzyka - zazwyczaj skierowanie do psychologa w celu dalszego wglądu (3) brak uzależnienia - ostrzeżenie.

Osoby, u których stwierdzono uzależnienie, otrzymują odpowiednie leczenie, zamiast oskarżenia i prawdopodobnego osadzenia w więzieniu, co często prowadzi do pogłębiania się ich problemów. Niemniej jednak Portugalia nie jest narkotykowym rajem, w którym nie ponosi się odpowiedzialności za rekreacyjne zażywanie narkotyków. Jeśli osoba zostanie złapana z narkotykami ponownie w ciągu pięciu lat od poprzedniej komisji, istnieje szereg dostępnych sankcji prawnych. Te zawierają karę grzywny, prace społeczne, ale również zawieszenie licencji medycznej lub prawa jazdy. W końcu narkotyki w Portugalii nie są legalne.

Pozytywne skutki dekryminalizacji

Dekryminalizacja w Portugalii okazała się bardzo skuteczna w rozwiązywaniu wielu kwestii związanych z narkotykami. Zmniejszyła ona obciążenie systemu karnego i liczbę osadzonych w więzieniach. W konsekwencji zasoby zostały przeniesione z wymiaru sprawiedliwości na opiekę zdrowotną, co doprowadziło do bardziej skutecznej rehabilitacji. Dekryminalizacja przyczyniła się także do zmniejszenia stygmatyzacji związanej z używaniem narkotyków, dzięki czemu ludzie chętniej szukają pomocy. Nastąpił również gwałtowny spadek liczby zakażeń HIV, wirusowego zapalenia wątroby i zgonów z powodu przedawkowania. Według statystyk w latach 2000-2015 liczba przypadków HIV zmniejszyła się o około 100 nowych przypadków na milion. Natomiast liczba zgonów z powodu przedawkowania spadła prawie dziesięciokrotnie.

Czy dekryminalizacja to droga, którą należy podążać?

Jak widać na przykładzie Portugalii, dekryminalizacja przynosi niesamowite rezultaty.  Trudno jednak przypisać wszystkie pozytywne zjawiska zachodzące w Portugalii bezpośrednio reformie prawa. W rzeczywistości jest to również zasługa szeregu innych reform wprowadzonych przez portugalski rząd, w tym dotacji do opieki zdrowotnej, zintegrowanego systemu leczenia, rozwiązania problemu squattingu. Dekryminalizacja ułatwiła szerokiemu wachlarzowi usług dostarczanie bardziej efektywnego wsparcia dla swoich społeczności. Niemniej jednak, to dzięki całemu programowi, zmiana prawa okazała się sukcesem.

Portugalia jest również krytykowana za stagnację po wprowadzeniu dekryminalizacji. Chociaż państwo dysponuje rozbudowaną siecią terapeutyczną, nie ma prawie żadnych środków zapobiegawczych. Brakuje edukacji w zakresie redukcji szkód, nadzorowanych miejsc iniekcji i placówek zajmujących się konsumpcją narkotyków, co jeszcze bardziej zmniejszyłoby liczbę problemów zdrowotnych związanych z zażywaniem substancji psychoaktywnych.

Co więcej, odnotowano również pewne negatywne skutki, zwłaszcza związane z używaniem konopi indyjskich. Obniżył się wiek inicjacji narkotykowej, co wskazuje na to, że więcej nastolatków zaczyna próbować narkotyków. Do tego dochodzi wzrost liczby przyjęć do szpitali z powodu psychozy związanej z używaniem marihuany. Można to jednak przypisać temu, że w mniej stygmatyzującym społeczeństwie ludzie nie boją się otwarcie mówić o swoich doświadczeniach z narkotykami. Co więcej, wiele negatywnych skutków dekryminalizacji można by zminimalizować poprzez edukację i promocję redukcji szkód.

Pojawia się też argument, wysuwany zwykle przez państwa o bardziej konserwatywnym podejściu do narkotyków, że nie ma potrzeby zmiany prawa, o ile będzie istniał podział na uzależnionych i nieuzależnionych użytkowników. Choć wydaje się to dobrym pomysłem, podobne systemy funkcjonowały na całym świecie i okazały się nieskuteczne, głównie dlatego, że nie radzą sobie ze stygmatyzacją.

Na przeciwległym krańcu spektrum argumentuje się, że dekryminalizacja jest tak naprawdę najgorszym z obu światów i prawo powinno być jeszcze bardziej zliberalizowane. Uważa się, że dekryminalizacja ułatwia używanie narkotyków, w konsekwencji powiększając czarny rynek i zachęcając do działań przestępczych, w tym przemocy gangów. Nie zmniejsza więc w sposób znaczący obciążenia policji, jak mogłoby to mieć miejsce w przypadku pełnej legalizacji.

Czy legalizacja narkotyków byłaby lepszym rozwiązaniem?

Z pewnością regulowany monopol rządowy, taki jak Systembolaget w przypadku alkoholu w Szwecji, mógłby przynosić wysokie dochody, które z kolei mogłyby zostać wykorzystane do walki ze społecznymi i zdrowotnymi konsekwencjami używania narkotyków. Badania sugerują, że rok na regulowanym rynku marihuany w Nowej Południowej Walii przyniósł bezpośredni dochód w wysokości 600 milionów dolarów. Co więcej, substancje byłyby wysokiej jakości, co pozwoliłoby uniknąć szkodliwych skutków stosowania zanieczyszczonych narkotyków lub ich mieszanek. Brak działań czarnorynkowych zmniejszyłby przemoc gangów, a tym samym zwiększyłby bezpieczeństwo.

Nie mniej jednak, legalizacja mogłaby doprowadzić do drastycznego wzrostu konsumpcji narkotyków, co doprowadziłoby do sytuacji, z jaką mamy obecnie do czynienia w przypadku alkoholu i tytoniu. Pomimo wysokich podatków, obciążenie systemu opieki zdrowotnej jest zbyt duże. Oczywiście, można argumentować, że niektóre obecnie nielegalne narkotyki, takie jak psychodeliki czy MDMA, mają stosunkowo niską szkodliwość, niższą niż legalne substancje psychoaktywne. Jeśli jednak zdecydowalibyśmy się na legalizację tylko kilku narkotyków, problemy z czarnym rynkiem pozostałyby obecne (choć w dużo mniejszym stopniu). Argumenty te opierają się jednak na samych założeniach i skutkach legalizacji marihuany, która nie jest tożsama z legalizacją wszelkiego rodzaju substancji psychoaktywnych.

Niewątpliwie globalna reforma podejścia do narkotyków i kwestii z nimi związanych jest bardzo potrzebna. Jednakże, o ile dekryminalizacja jest pożądaną zmianą prawa, to nie jest ona wystarczająca. Aby zmienić obecną sytuację, potrzebujemy serii reform skoncentrowanych na działaniach prewencyjnych w postaci edukacji w zakresie redukcji szkód. Jest to jednak krok w dobrą stronę, który być może zmieni podejście społeczeństwa do problemu.

*heroina 1 gram, ecstasy 1 gram, amfetamina 1 gram, kokaina 2 gramy, marihuana 25 gramów

Źródła:

Pierre Anderson "Decriminalization of drugs. What can we learn from Portugal?", Narkotika Politikst Center, 2020

Susana Ferreira "Portugal's radical drug policy is working. Why hasn't the world copied it?", Guardian, 2017

Alison Ritter "Decriminalization or legislation: injecting evidence in the drug law reform debate", National Drug and Alcohol Research Centre

Transform "Drug Decriminalization in Portugal: Setting the record straight", 2018

The Rome Consensus 2.0

United Nations Economic and Social Council "Statement of the Commission on Narcotic Drugs on the impact of the coronavirus disease (COVID-19) pandemic on the implementation of Member States’ joint commitments to address and counter all aspects of the world drug problem", 2021